Kontekst i cele ogólne

Projekt STONE-MASTERS ma na celu zbadanie i wyjaśnienie jednego z najbardziej zadziwiających zagadnień globalnej historii badań nad pamięcią kolektywną i praktykami upamiętnienia – transformację tradycji epigraficznych wczesnego cesarstwa rzymskiego w drugiej połowie III w. n.e. i następujące po niej powstanie tzw. kultur epigraficznych późnego antyku.

To Rzymianie nauczyli nowożytną cywilizację zwyczaju upamiętniania wydarzeń historycznych jak i życia zwykłych ludzi przez ryte w kamieniu inskrypcje, często wystawiane razem z posągami. Pomimo że wiele kultur antycznych znało praktykę rycia tekstów upamiętniających, dopiero w Rzymie okresu wczesnego cesarstwa inskrypcje uzyskały nowy status. Stały się wszechobecne w niemal wszystkich aspektach życia, do tego stopnia, że dziś uważamy wytwarzanie inskrypcji za jeden z kluczowych i definiujących aspektów rzymskiego „pakietu kulturalnego”. Jednakże, między III a V w. n.e. wiele wcześniej kwitnących gatunków epigraficznych zostało porzuconych. Rozwinęły się natomiast nowe trendy we frazeologii i słownictwie epigraficznym. Kształt liter był bardziej chwiejny i mniej regularny, materiał na tablice czerpano natomiast ze spoliów. W niektórych regionach sama liczba inskrypcji również znacząco spadła. Sama praktyka przetrwała, ale zyskała zupełnie nową postać w miejsce dawnych, dobrze ugruntowanych tradycji. Oryginalne formy rzymskiej komemoracji epigraficznej zostały podjęte dopiero przez nowożytnych antykwarystów, co zaowocowało stylizowaną na rzymską epigrafiką Europy doby renesansu. Tak praktyka dotarła i do naszych czasów. Pomimo dekad badań ciągle nie potrafimy zadowalająco wyjaśnić, dlaczego cały świat rzymski porzucił ważne instrumenty ich wspólnotowych praktyk upamiętnienia. Poważnie ogranicza to naszą zdolność pełnego zrozumienia sposobów, w jakie społeczeństwa pamiętają i dlaczego nagle rezygnują z efektywnych narzędzi kształtowania publicznej percepcji własnej przeszłości.

Kierownik projektu domyśla się, że nowe oblicze rzymskiej epigrafiki ukształtowało przede wszystkim rozpowszechnienie przez warsztaty rzemieślnicze zmian w rozumieniu epigrafiki komemoratywnej elit. Rzemieślnicy i ich warsztaty to pośrednicy między procesami, które ukształtowały rzymskie postawy wobec epigrafiki, a samymi napisami, które dziś badamy. To właśnie w tym punkcie kierownik projektu spodziewa się dostrzec najbardziej znaczące zmiany. Widzi również naglącą potrzebę rozwinięcia zupełnie nowego podejścia do badań nad wpływem wywieranym na kulturę przez warsztaty kamieniarskie i mozaikarskie III – V w. n.e.

Głównym celem projektu jest przedstawienie złożonej odpowiedzi na pytania o powody wielkiej transformacji rzymskich tradycji upamiętnienia w zakresie epigrafiki. Projekt obejmie cały basen Morza Śródziemnego w okresie od III do V w. n.e. Wybór dolnej granicy tego okresu był podyktowany pierwszymi oznakami nadchodzących zmian w rzymskiej tradycjach epigraficznych. Górna granica jest różna dla każdego regionu i zależy od tego, kiedy obserwujemy w nim ugruntowanie tradycji epigraficznych późnego antyku. Z reguły jednak przypada w drugiej połowie V w.

Plan pracy i główne osiągnięcia

Projekt składa się następujących kamieni milowych:

Opracowanie ram metodologicznych.
Opracowanie ogólnych zasad identyfikacji starożytnych warsztatów kamieniarskich i mozaikarskich.
Opracowanie cyfrowego narzędzia do zbierania, mapowania i wizualizacji danych różnego typu (np. dot. ludzi, warsztatów, wzorników tekstowych, czasu, miejsca i zasięgu ich występowania), jak również do śledzenia korelacji.
Użycie powyższych metod i narzędzi do zbierania danych:
- Zbieranie danych o warsztatach i rzemieślnikach wymienionych w inskrypcjach (podpisy, znaki kamieniarskie) i źródłach literackich.
- Zbieranie danych o autorach unikalnych tekstów, np. wierszy pisanych na zamówienie, epigramów nagrobnych, tekstów prawnych itp.
- Zbieranie danych o stylach inskrypcji między III a V w. n.e., śledzenie zmian w ich wyglądzie i zasięgu.
- Zbieranie danych o formułach i rekonstruowanie zawartości wzorników tekstowych wykorzystywanych w warsztatach kamieniarskich w celu produkcji inskrypcji dla szerokiego grona odbiorców.
Identyfikacja warsztatów i rzemieślników zaangażowanych w produkcję zwykłych inskrypcji między III a V w. n.e. na podstawie zgromadzonych danych.
Ocena wpływu zmian zachodzących w kulturze warsztatów III w. i późniejszych na rzymskie sposoby wyobrażania własnej przeszłości.
Ocena wpływu kulturowego rzemieślników na rzymskie rozumienie pamięci kolektywnej i praktyki upamiętnienia.
Umieszczenie rezultatów projektu w szerszych ramach globalnej historii praktyk upamiętnienia i ich wpływu na nowożytną, europejską i światową kulturę upamiętnienia.

Rezultaty zmieniające obecny stan badań

Odpowiedź na podstawowe pytanie postawione w projekcie odniesie się do jednego z najbardziej frapujących zagadnień globalnej historii pamięci kolektywnej i zwyczajów upamiętnienia – zjawiska, które, jeśli uda się je kompleksowo wyjaśnić, może przynieść nam wyjątkowy przyrost wiedzy dot. rozumienia zmieniających się koncepcji przestrzeni publicznej, pamięci kolektywnej, doświadczenia religii i wzorów publicznej ekspozycji władzy. Tak systematyczne badanie otworzy również przed osobami zajmującymi się epigrafiką i historią pełny potencjał studiów nad antycznymi warsztatami. W tym zakresie oczekiwania kierownika projektu są w pełni uzasadnione wynikami badań nad warsztatami malarskimi waz greckich, które okazały się nieocenione dla zrozumienia zjawisk kulturowych okresu archaicznego i klasycznego. Jednocześnie badania nad wpływem na kulturę skrybów i skryptoriów są również wielce obiecujące. Natomiast badania nad warsztatami w epigrafice antyku mają wiele do nadrobienia względem obu powyższych nurtów. Ten projekt ma potencjał, żeby zainspirować szeroko zakrojoną dyskusję o warsztatach wytwarzających inskrypcje wszystkich epok. Przyjmując nowe spojrzenie metodologiczne nie tylko przedefiniuje ten obszar badań, ale skieruje naszą uwagę na właściwych twórców produkcji epigraficznej: warsztaty i rzemieślników jako pierwszorzędnych agentów wertykalnego transfery kulturalnego. Takie ujęcie może całkowicie przebudować nasze rozumienie sposobu, w który rzemieślnicy rozpowszechniali kulturę elitarną w średnich i niższych warstwach społecznych.

Aspekty projektu odpowiadające wartościom Unii Europejskiej

Cele projektu są zgodne z jednym z czterech obszarów priorytetowych określonych w programie strategicznym Unii Europejskiej na lata 2019–2024: „Promowanie europejskich wartości i interesów na scenie światowej” i jednego z priorytetów Komisji Europejskiej: „Promowanie europejskiego stylu życia”. Wyniki badań pomogą nam zrozumieć, jak europejskie i śródziemnomorskie społeczności, należące do różnych kultur i grup etnicznych, zebrane pod egidą cesarstwa rzymskiego, zaadaptowały jako swój jeden z wyjątkowo rzymskich zwyczajów; jak następnie decydowały o swoich wspólnotowych sposobach kształtowania publicznej percepcji własnych przeszłości, i jak niektóre z obrazów tych przeszłości i sposobów ich upamiętnienia zawiodły. Projekt wyjaśni okoliczności, w których w całym regionie śródziemnomorskim zostały rozpowszechnione nowe, zastępcze wzorce upamiętnienia i określi, które grupy społeczne odegrały w tym procesie kluczową rolę. Spojrzenie z szerszej perspektywy wyjaśni, jak zwyczaj publicznego upamiętnienia przy użyciu inskrypcji na kamieniu, uwielbiany przez Rzymian, stał się uniwersalną wartością europejską. Może to przyczynić się do lepszego planowania aktywności upamiętniających w kulturowo zróżnicowanych środowiskach dzisiejszej Europy lub do lepszego przewidywania długoterminowych odpowiedzi na określone narzędzia upamiętnienia. Projekt odnosi się również do priorytetu Komisji Europejskiej „Europa na miarę ery cyfrowej” przez zaprojektowanie innowacyjnego narzędzia badawczego dla humanistyki cyfrowej.