Z radością dzielimy się krótkim raportem z naszych działań projektowych na Cyprze w dniach 6–13 maja 2025 r. Projekt STONE-MASTERS współorganizował intensywny, tygodniowy, międzynarodowy program studiów i badań epigraficznych, zatytułowany „Agency, Authorship, and Appearance: The AAA Programme in the Epigraphy of Cyprus”.
Sześciu członków naszego zespołu — Paweł Nowakowski, Marina Bastero Acha, Lorena Pérez Yarza, Andrés Rea, Julia Borczyńska i Timo Eichhorn — współpracowało z projektem ERC GRAPH-EAST, reprezentowanym przez Estelle Ingrand-Varenne (PI, CNRS-CESCM, Université de Poitiers), Savvasa Mavromatidisa (University of Cyprus) i Michalisa Olympiosa (University of Cyprus), a także z koleżankami i kolegami z innych uczelni i instytucji: Idą Toth (University of Oxford), Tassosem Papacostasem (King’s College London), Panayiotisem Panayidesem (Department of Antiquities, Cypr), Efthymiosem Rizosem (Hellenic Ministry of Culture & Sports, Ephorate of Antiquities of Serres / Open University of Cyprus), Jacobem Ashkenazim (Kinneret College), Dionysiosem Stathakopoulosem (University of Cyprus) i Georgiosem Deligiannakisem (Open University of Cyprus). Mia Trentin (The Cyprus Institute), Maria Parani (University of Cyprus) oraz Andreas Rhoby (Österreichische Akademie der Wissenschaften) udzielali także konsultacji przy planowaniu programu. W naszych pracach uczestniczyli również doktoranci i postdoktoranci: Amal Azzi (Université de Poitiers), Drusilla Firindelli (Università di Bologna), Zoë Forbes (absolwentka Durham University), Deniz Sever Georgousakis (Koç University), Emmanouil Tsikourakis (National and Kapodistrian University of Athens) oraz Nathan Websdale (University of Oxford).
W ciągu ośmiu dni nasza grupa przemierzyła Cypr, by zapoznać się z bogatymi zbiorami epigraficznymi wyspy. Zbiory te są nieocenione dla badań nad ewolucją pisma i gatunków epigraficznych, a także nad ciągłością bądź zerwaniami w schematach kulturowych greckiej i łacińskiej epigrafiki od okresu hellenistycznego po czasy postbizantyńskie.
Po dniu zjazdowym i wstępnym spotkaniu organizacyjnym (wtorek, 6 maja), następnego dnia odwiedziliśmy zbiory Muzeum Bizantyjskiego oraz Muzeum Cypryjskiego w Nikozji. Szczególnie pouczającym doświadczeniem była wizyta w sali epigrafiki Muzeum Cypryjskiego, prezentującej różne systemy pisma występujące w inskrypcjach cypryjskich (więcej o tym w osobnym wpisie). W czwartek, 8 maja, udaliśmy się do Pafos, aby zbadać formy liter w mozaikach w Parku Archeologicznym, zwłaszcza w Domu Aiona i Domu Dionizosa. Po południu zwiedziliśmy bazylikę Chrysopolitissa oraz klasztor Neofitosa, gdzie natrafiliśmy na inskrypcje pielgrzymie, graffiti i podpisy malowane, w tym Teodora Apsevdis. W piątek, 9 maja, czwartego dnia wyprawy, grupa udała się do Limassol i Kourion. Najpierw obejrzeliśmy znaczący zbiór nagrobków z epoki Lusignanów w Cypryjskim Muzeum Średniowiecznym (zamek w Limassol). Następnie w lokalnym Muzeum Archeologicznym w Kourion (Episkopi) zapoznaliśmy się z inskrypcjami hellenistycznymi i rzymskimi, głównie związanymi z sanktuarium Apollina Hylatesa. Pani Elena Stylianou, odpowiedzialna za muzeum, życzliwie powitała naszą grupę i oprowadziła po ekspozycji, opowiadając również historię budynku, który służył jako siedziba wyprawy archeologicznej George’a McFaddena. Po południu obejrzeliśmy mozaiki w Domu Eustoliosa w Kourion, porównując je z pracami mozaistów w Pafos. W drodze powrotnej do Nikozji zatrzymaliśmy się w zamku Kolossi, aby zobaczyć średniowieczne inskrypcje malowane na jego murach.
W kolejnych dwóch dniach (sobota 10 i niedziela 11 maja) odwiedziliśmy pięć kościołów wpisanych na listę UNESCO w górach Troodos: Panagia tou Araka w Lagoudhera, św. Mikołaja od Dachu w Kakopetrii, Archanioła Michała w Pedoulas, Panagia tou Moutoulla w Moutoullas, klasztor św. Jana Lampadistesa w Kalopanayiotis oraz Panagia Asinou (Phorviotissa) w Nikitari. Kościoły te dostarczyły obfitego materiału do analizy podpisów artystów i graffiti pielgrzymich. W Muzeum klasztoru Kykkos obejrzeliśmy także inskrybowane przedmioty przenośne. Reszta programu obejmowała badania indywidualne oraz spotkanie podsumowujące. Była to okazja, by zebrać materiał i doświadczenia zgromadzone w czasie całego tygodnia, a także poczynić obserwacje dotyczące różnych aspektów sprawczości, autorstwa i formy w oglądanych zbiorach.
Szczegółowy raport z programu ukaże się w najbliższych miesiącach. Już teraz jednak możemy stwierdzić, że warsztaty stworzyły nieocenioną okazję do studiowania setek inskrypcji in situ i śledzenia zmian form liter w czasie. Liczne przykłady różnych kształtów w obrębie jednej inskrypcji potwierdzały, że różnorodność była raczej normą niż wyjątkiem. Z drugiej strony widoczna była także ciągłość w różnych technikach pisarskich i na różnych nośnikach. Charakterystyczne wydłużenia i kreski w alfach, spłaszczone pętle w literze phi, łezkowate omikrony i thety oraz smukłe epsilony świadczyły o regionalnie ukształtowanych stylach. Skupienie się na problemie sprawczości podkreślało znaczenie dialogu pomiędzy fundatorami, nadzorcami a rzemieślnikami w kształtowaniu ostatecznej formy inskrypcji, jak również narastającą tendencję do podpisywania dzieł w sposób świadomy, jako wyraz własnej sprawczości. Zidentyfikowane zostały podpisy Teodora Apsevdis, anonimowego malarza w kościele św. Mikołaja od Dachu w Kakopetrii, mozaistów (w tym psephodotes w Pafos) oraz niezliczonych pielgrzymów, których obecność odzwierciedlają wszechobecne graffiti, włącznie z podpisem dziewiętnastowiecznego mnicha i podróżnika Wasilija Grigorowicza Barskiego.
Grupa STONE-MASTERS pragnie podziękować wszystkim uczestnikom za zaangażowanie, wiedzę i umiejętności wniesione w program. Wasz wkład był nieoceniony w urzeczywistnieniu tego wydarzenia. Pragniemy także podziękować Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου / Department of Antiquities Cyprus oraz innym instytucjom za udzielenie zgody na wizyty w tych miejscach, a pracownikom poszczególnych lokalizacji — za serdeczne przyjęcie.
Fotografie: Amal Azzi, Marina Bastero Acha, Paweł Nowakowski i Nathan Websdale.
